Gazeteci yazar Mustafa Balbay, 2017 yılında Halk Kitabevi yayınlarından çıkan “Savaşın ve Barışın Kahramanı Dünya Lideri Atatürk” adlı kitabında Atatürk’ün Hatay ile ilişkisini şöyle yazıyor:
*
“ATATÜRK HATAY ŞEHİDİDİR
Barışı ve muhataplarıyla güveni koruyarak sınırları dışındaki bir toprak parçasını vatana katmak, çok büyük başarıdır.
Buna dünyanın her coğrafyasında “deha” denir.
Hem barışı koruyacaksınız hem karşılıklı güven duygusunu koruyacaksınız; bütün bunları yaparken bir kişinin dahi burnu kanamayacak.
Hatay işte bu başarının adıdır.
Hatay’ın Türkiye topraklarına katılması süreci tek başına, Atatürk’ün ustaca bir diplomasi liderliği yaptığı gerçeğini anlatmaya yeter.
Vatan toprağının her parçası değerlidir, biri ötekinden ayrılamaz. Ancak herhangi bir araştırma yapmadan sadece haritaya bakıldığında bile Hatay ilinin önemi anlaşılacaktır.
*
YOLA ÇIKARKEN KAFAYA KOYMUŞTU
Hatay’ın Türkiye sınırlarına dahil edilmesinin kesinleşmesi Atatürk’ün bedeninin hastalıklarla mücadele ettiği, ama beyninin her zamanki gibi zinde olduğu günlere karşılık gelir. Ama bu, yaşamının son diliminde ‘bir de şunu başarayım’ diye tarif edilecek bir başarı değildir.
30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesi, Osmanlı İmparatorluğu’nun kayıtsız şartsız teslimini, kaderini dönemin emperyalist ülkelerine bırakışını belgeler. İngilizler ve Fransızlar bu mütareke ile Osmanlı’ya verdikleri kimi sözleri de tutmazlar. O günkü adıyla İskenderun Sancağı’nı İngiltere işgal eder, Fransa’ya devreder.
Atatürk, o sırada Suriye’nin Afrin bölgesinde 7. Ordu Komutanı olarak görev yapıyordu. Böyle bir işgali kesinlikle kabul etmediğini duyurdu.
Daha o günden kafasında vatan toprağı olarak korunabilecek, geri alınabilecek yerler çok netti. Adana-Antep hattını ülke sınırları içinde görüyordu; ancak buna İskenderun sancağı da dahildi.
İskenderun için stratejik bakış şöyledir:
İskenderun körfezini ele geçiren Bağdat’a kolay ulaşır, Musul petrollerini kontrol eder.
İşte bu yüzden güneyde Basra körfezini tutan İngilizler, İskenderun’da da söz sahibi olmak istiyordu. Daha Birinci Dünya Savaşı’nın ortasında, 1916’da Sykes-Picot anlaşması ile bölgeyi al gülüm ver gülüm paylaşan İngiltere ile Fransa savaşın sonunda “beraber paylaşımı” sürdürdüler, yerine göre karşılıklı “ikramlarda” bulundular.
Antakya da bunlardan biriydi. Yukarıda vurguladığımız gibi, İngiltere Antakya’yı Fransa’ya sunar. Sunar ama, öte yandan kapalı çadırlar ardında Araplarla da şu pazarlığı yapmaktan geri durmaz:
-Antakya bölgesi burada kurulacak bir Arap devletine aittir.
Mekke Emiri Şerif Hüseyin’in, İngiltere merkezli bölge planları içindeki yeri, ayrı kitaplar olacak kadar derindir!
Birinci Dünya Savaşı süreci ve sonrasında Anadolu’da yaşananların, meydana gelen olayların kahramanlarının destansı öyküleri vardır. Örneğin, Mondros Mütarekesi’nden hemen sonra İskenderun’u işgale gelenlere karşı çıkan kaymakam, işgalcilerin bir şey yapmasına gerek kalmadan görevinden alınıp Payas’a gönderilmiştir. Bu işlemin ardından işgalciler kendilerine uygun bir belediye başkanı atayıp, ona kaymakam vekilliği görevi de verilmesini sağlamıştır.
*
MÜRSELOĞLU TAYFUR BEY
Antakya’da bu işgale karşı direniş hareketleri filizlenmeye başladı. Direnişi örgütleyenlerin başında Mürseloğlu Tayfur Bey, Dedebeyzade Hakkı Bey, Türkmenzade Ahmet Bey, Yüzbaşı Asım Bey geliyordu.
Mürseloğlu Tayfur Bey, Atatürk’ün planlamaları çerçevesinde kurulan Hatay Devleti’nin Cumhurbaşkanı Tayfur Sökmen’di.
Antakya’da bunlar olurken Mustafa Kemal, 6 aylık İstanbul birikiminin ardından Samsun’a çıkmıştı; devamında Amasya, Erzurum, Sivas kongrelerini toplayıp, Kurtuluş Savaşı’nı milim milim örüyordu.
4 Eylül’de toplanan Sivas Kongresi’nin konularından biri de şuydu:
İşgal altındaki bölgelerde Müdafa-i Hukuk Cemiyetlerinin oluşturulması.
Antakya bu mesajı aldı. Burada yükselen Kuvayı Milliye hareketi başlangıçta Halep’le birlikte hareket etmekten yanaydı, kısa süre sonra Maraş’taki hareket her şeyin önüne geçti.
20 Ekim 1921’deki Ankara Antlaşması, Kurtuluş Savaşı’nın kaderi açısından çok önemlidir. Fransa, gelinen noktada Mustafa Kemal’in gücünü kabul etmiş, Anadolu’da işgal ettiği kimi bölgelerinden çekilirken, daha güneyde varlığını devam ettirmenin yollarını aramıştır.
Atatürk, Ankara Antlaşması ile emperyalistler arasında bir çatlak yaratmış, diplomatik oyun kurmada onlar kadar başarılı olabileceğini kanıtlamıştı.
Ankara Antlaşması’nın Hatay bölümü şöyleydi:
Özerk bir yapıya kavuşacak. Fransız mandasındaki Suriye’ye bırakılacak. Resmi dil Arapça ve Türkçe olacak.
Bölgenin kendi içinde ayrı bir yapıya dönüşmesi, o gün için değil ama, yakın gelecek için önemli bir zemindi. Mustafa Kemal, işi bu aşamaya getirdikten sonra devamının ileride oluşturulabileceğini düşünüyordu.
*
“BANA ÇİZMELERİMİ GİYDİRMEYİN”
15 Mart 1923’teki Adana ziyaretinde Atatürk’ü karşılayanlar arasında Antakyalılar da vardı. Onların arasındaki bir gencin okuduğu şiir Atatürk’ü ayrıca duygulandırmıştı.
1930’lu yılların ortasına dek kesintisiz devam eden devrimlerin ardından sıra iki önemli konuya gelmişti:
Uluslararası hukuku da içine alan bir düzenlemeyle Hatay’ın vatan toprağına katılması ve Boğazlar’ın tümüyle Türkiye’nin tasarrufunda olması.
9 Eylül 1936’da Fransa ile mandası altındaki Suriye arasında bir egemenlik antlaşması yapıldı. Bu antlaşmada Hatay, Suriye toprakları içinde görünüyordu. Atatürk’ün buna yanıtı şu cümleyle oldu:
“Bana çizmelerimi giydirmeyin…”
1 Kasım 1936’daki Meclis açılış konuşmasında Hatay’a ayrıca değinerek şöyle dedi:
“Fransa ile Türkiye arasında yıllardır sürüp giden davanın sonuçlandırılmasının zamanı geldi.”
Fransa’dan da cesaret alan Suriye yönetimi 14-15 Kasım 1936’da bir seçim yapıp işi oldubittiye getirmeye çalıştı. Türkiye, Hatay içindeki tepkiyi de anımsatarak bu seçimi kabul etmediğini ilan etti. Atatürk 1937 yılı içindeki pek çok konuşmasında Hatay’ı da bir an önce çözümlenmesi gereken bir sorun olarak dikkat çekti. Sözünün yarısı içeriye ise yarısı da dışarıyaydı. Türkiye’nin içinde bulunduğu durum ne olursa olsun, Hatay sorununun lehimize sonuçlanması için her şeyi yapacağını her fırsatta yineliyordu.
Zaten belirleyici tavrını daha başta, “bana çizmelerimi giydirmeyin” diyerek koymuştu. Atatürk’ün bu kararlılığı Hatay’da da karşılık buluyordu. 12 Ocak 1937’de Antakya’da düzenlenen ve ana teması “Türkiye anavatandır” olan mitinge on binlerce kişi katılmıştı. Aynı dönemde Anadolu’nun çeşitli illerinde de Hatay mitingleri düzenlendi.
Atatürk, Hatay’daki iç dengeden de emin olduktan sonra konunun Milletler Cemiyeti’nin şemsiyesi altında çözümüne sıcak baktığını ilan etti. İsveç, İsviçre ve Hollandalı 3 kişilik heyet durumu yerinde inceledi, son kararın Hataylılar tarafından verilmesinin hukuki olacağı yönünde rapor verdi.
*
HATAY’DA HALKEVLERİ
29 Mayıs 1937’de Milletler Cemiyeti Türkiye ve Fransa’nın ortak güvencesini kabul etti.
Bu çok önemli bir uluslararası başarı idi. O sırada Avrupa ülkeleri de İkinci Dünya Savaşı’nın ayak sesleri titremeye başlamıştı. Türkiye’nin daha ileri adım atması için en elverişli zamandı.
Aynı yılın ekim ayında Türkiye, İskenderun ve Antakya’ya konsolosluk açtı. Bunları başta Halkevleri olmak üzere Türkiye Cumhuriyeti’nin yeni toplumsal kurumları izledi. 1920’li yılların başında bölgeyi terk edip kuzeye göçenlerin geri dönmesi için çalışma başlatıldı.
Hatay artık her türlü karşı plana yanıt verecek ölçüde Türkiye’leşmişti. Ancak Suriye buna karşı hukuki anlatımı olmayınca şiddet kullanma eğilimine girdi.
Türkiye ve Hatay’daki yerel yapı buna yanıt verecek güçteydi. Atatürk hiçbir şekilde böyle bir yola girmeden hemen Paris’teki Türkiye Büyükelçisi Suat Davas’ı devreye soktu. Kısa bir süre önce Milletler Cemiyeti, Türkiye ve Fransa’nın ortak güvencesini karara bağlamıştı.
İki ülke anlaştı; Türkiye ve Fransa 2500’er askerini Hatay’a gönderip güvenliği ortak sağlayacaktı.
O dönem Atatürk’ü uluslararası hukuka saygı göstermeyen bir lider olarak gösterme ve uluslararası alanda meşruiyetini gölgeleme arayışları vardı ama, ustaca yürüttüğü diplomasi ile bunların tümünü boşa çıkardı.
Hatay bunun da en somut örneğidir.
Atatürk diplomasiyi en iyi şekilde uygularken, çok mecbur kalırsa kendi deyimiyle “çizmeleri giymekten” geri durmayacağını göstermek istiyordu. Gerek Suriye’nin şiddete yönelik yöntemleri benimsemesi gerek Fransa’nın bunu dışlamayan tutumu Mustafa Kemal’i güçlü bir meydan okumaya itti.
Çok hastaydı. Doktorlar her türlü tedavi yönteminin başına kesin dinlenmeyi koyuyorlardı.
*
HASTA YATAKTAN KALKIP AYAKTA BİRLİK DENETLEMEYE
Böyle bir zaman diliminde 19 Mayıs’ın ardından 21 Mayıs 1938’de Mersin’e, 24 Mayıs’ta da Adana’ya olmak üzere Hatay’ın komşusu iki ile gezi düzenledi. O günün koşulları içinde yolculuğu trenle yapacaktı. Doktorları kesinlikle karşı çıktılar. Bunun Mersin-Adana yolculuğu değil, ölüm yolculuğu olacağını anlatmaya çalıştılar.
Atatürk programı çoktan yapmıştı. Gezide her iki ildeki askeri birliklerin geçit resmi düzenlemesi öngörülmüştü. Hem Mersin’de hem Adana’da gün boyu askeri geçidi izledi, üstelik de ayakta.
Mesajını vermişti…
Bu gezinin ardından uluslararası kabul çerçevesinde 5 Temmuz 1938’de İskenderun’a yukarıda sözünü ettiğimiz çerçevede Türk askeri girdi. 1918’de Mondros Mütarekesi sonrası çekilen Türk askeri 20 yıl aradan sonra yeniden İskenderun’daydı.
Askeri girişimi diplomatik atılım izledi, Milletler Cemiyeti’nin kabulüyle Türk ve Fransız diplomatların gözetiminde seçim hazırlıklarına başlandı.
1 Ağustos 1938’de tamamlanan yazım sonucu Hatay Millet Meclisi’nin şu dengede oluşması kararlaştırıldı:
22 Türk, 9 Alevi, 5 Ermeni, 2 Sünni Arap, 2 Ortodoks Rum.
2 Eylül 1938’de Hatay Millet Meclisi toplandı. İlk kararı Hatay Devleti’nin kurulduğunu ilan etmek, ikinci kararı da Tayfur Sökmen’i cumhurbaşkanı seçmek oldu.
Hükümet güvenoyu aldıktan sonra uzun uzun yeni yasalar çıkarmaya gerek görmedi. Tek maddelik şöyle bir karar aldı:
“Türkiye Cumhuriyeti’nin yasaları Hatay’da da geçerlidir.”
İstiklal Marşımız milli marş olarak kabul edildi. Hatay Devleti’nin bayrağı da, çiziminden sonra son şeklini Atatürk’ün verdiği kırmızı yıldızlı Türkiye’nin bayrağına çok benzeyen bir biçimde göndere çekildi.
Sıcak yaz ve sonbahardaki bu gelişmeleri Mustafa Kemal de dikkatle izliyordu. Ama Ankara’da makamında değil, İstanbul’da hasta yatağında…
Mersin, Adana gezisi dönüşü durumu daha da ağırlaştı. Tedavi İstanbul’da sürdürüldü.
Hatay’ın Türkiye’ye katılmasının yolunun açıldığına tamamen kanaat getirdiği gün onca hastalığına rağmen bir boğaz gezisi yapar.
10 Kasım’da gözlerini kapar.
*
TEK BİR CAN VERMEDİ, KENDİ CANINI VERDİ
Genel kanı odur ki; Atatürk 1938 yılı yazındaki Mersin ve Adana gezilerini yapıp kendisini olağanüstü yormasaydı, en az 2 yıl daha yaşardı.
Bu nedenle Hataylılar Atatürk’e “Hatay şehidi” derler.
Bu benzetmeden yola çıkarak şunu söyleyebiliriz:
Atatürk, bir kişinin dahi burnunu kanatmadan, kendi canından fedakarlık yaparak Hatay’ın Türkiye’ye katılmasını sağladı.
23 Haziran 1939’da Türkiye ve Fransa bir araya gelerek son antlaşmayı yaptı. Hatay sınırları içindeki herkese iki uyruktan birini seçme hakkı tanındı; Türkiye ya da Suriye…
Suriye’yi tercih edenler bu ülkeye göçtüler.
İki hafta sonra 7 Temmuz’da TBMM’den çıkan 3711 sayılı yasayla Hatay vilayeti kuruldu.
24 Temmuz 1939’da son Fransız askeri birliği Antakya’daki kışlasından ayrıldı.” (s. 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144)
