CEMİL MERİÇ’İN KÜTÜPHANESİ
Cemil Meriç’in kızı Ümit Meriç, “Babam Cemil Meriç” adlı kitabının Şubat 2018’de İnsan Yayınları’ndan çıkan gözden geçirilmiş ve genişletilmiş baskısında babasının kitaplarıyla ilgili şu bilgileri veriyor:
“Cemil Meriç Türkiye’nin sayılı özel kütüphanelerinden biri olan ve onun en önemli eserlerinden biri kabul edilebilecek olan 11.000 ciltlik bir kütüphaneyi, ömrü boyunca kitap üstüne kitap alarak inşa etmiştir.
Cemil Bey, her birini gerçek bir dost kabul ettiği kitaplarını evlâtlarına emanet eder.
“Çocuğum, çocuklarım. Ben bu kitapları bütün dünya nimetlerinden, çok defa vazgeçilemeyenden, vazgeçilemeyecekten feragat ederek bir araya getirdim. Size bir dünya, dost bir dünya hazırladım, hazırlıyorum. Fırtınaya tutuldukça sığınacağınız tek liman bu. Daha doğrusu bu limandan ayrılmazsanız kasırgalardan uzak kalırsınız.” (Jurnal I, 26 Ocak 1963)
Cemil Meriç’in kütüphanesi şu anda konularına göre oğlu ve kızı arasında paylaştırılmış bulunuyor. Evlâtlarının kendi ilgi alanlarıyla da zenginleşmiş olan Meriç kütüphanesi cem’an 25.000 civarında kitaba sahip.” (s. 106)
***
CEMİL MERİÇ’İN KIZ KARDEŞLERİ
Cemil Meriç’in iki kız kardeşi vardır. Adları Zehra ve Nadide’dir.
Zehra, Hatay’ın Hassa ilçesinde maliyede memur olarak 1958-1959 yıllarında çalışmıştır. (Kaynak: Nevzat Barın)
Ablası Nadide’nin Antakya’lı olan ilk eşi Mehmet’ten iki oğlu vardır: Necip ve Şükrü Yiğitbaşı. Sonra Hatay’ın Reyhanlı ilçesinin Batıayrancı köyünde Şamo Ağa (Şemsettin Köklü) ile evlenir. Bu evlilikten ise dört kızı, bir oğlu olmuştur. Belkıs, İsmet, Şenbahar, Güngör ve Şenay.
***
CEMİL MERİÇ’İN AZİZ RUHUNA
Gelip geçmiş avare gönlümüz eyvah! Bir hiç gibi
Yarasaydık bir işe bu âlemde, dizilip te kerpiç gibi,
Kamaşırdı gözlerimiz o nurlu “Bu Ülke”de mutlak
Görebilseydik görmeden, bir gün bile Cemil Meriç gibi…
13.06.1987-İzmir
Feyyaz Sağlam
***
MİLLİ EĞİTİM BAKANINDAN CEZA
Cemil Meriç Elazığ Lisesi’nde Fransızca öğretmenidir.
“İki yılı hızla geçer. Artık Cemil Meriç’in stajyerliğinin bitmesi ve asil öğretmen olarak tayini gerekmektedir. Ama öyle olmaz. Elazığ Lisesi’ndeki genç hocanın talebeleri ile kurduğu sıcak ilişki, okul idârecilerini rahatsız eder. Bu yüzden Cemil Meriç’e Maarif Vekili Hasan Âli Yücel imzalı bir kınama mektubu gelir:
“1942-43 ders yılına ait sicilinize kaydedilen mütalâalara göre, talebelerinizle fazla yüzgöz olduğunuz, bu bakımdan çalışmalarınızda kâfi derecede başarı temin edemediğiniz, nöbet ve müzakere ödevlerinizle ilgilenmediğiniz anlaşılmaktadır. Talebe ile olan münasebetlerinizde ciddî hareket etmenizi, nöbet ve müzakere ödevlerinizle yakından ilgilenmenizi dilerim.”
Sıradan olmamanın, genç insanları cezbetmenin, onlarla gerçek hoca-talebe ilişkisi kurmanın ceremesi Cemil Meriç’e stajının tasdik edilmeme cezası verilerek ödetilmek istenir.” (Ümit Meriç, Babam Cemil Meriç, İnsan Yayınları, Şubat 2018, s. 86)
***
CEMİL MERİÇ’İN BİR GÜNÜ!
“Cemil Meriç’in “Jurnal-2” de, 17 Ocak 1982 Pazar günü “Aşina Olmak İstediğim Çevre” başlığıyla yazdıklarını her okuduğumda hüzün kaplar içimi; memleket münevverinin içinde bulunduğu hal üzerine uzun uzun düşünür, her defasında kederlenirim. Üç sayfalık yazıyı şu ana kadar kaç kez okumuşum, hatırlamıyorum bile.
Bir gününü anlatır alim o yazıda; ama aslında, saçma sapan ideolojik fikir ayrılıkları yüzünden; birbirini tanımadan, yüzünü bile görmeden birbirlerine düşman kesilen memleket aydınlarının, sadece kendileri gibi düşünenlerden müteşekkil bir küçük cemaatle kurdukları küçücük dünyalarını, bütün bir cihanı sığdırabilecekleri koca bir evren sanma yanılgılarının küçük bir örneğini verir o yazıda alim aslında derdi bu olmadan…
*
Belli ki kitapevinin sahibi Hadi Bey iyi niyetli bir insan… Cemil Meriç de “iyi niyetleri cevapsız bırakmamak” için katılmış o günkü imza gününe. O gün alim kendini “anonim” görmüş, müşterileri de “anonim”… Cemil Meriç o tarihlerde, “sol” tarafından “sağa” itilmiş bir düşünürdür. Ama bu “itilme” bir hayli eski… 1960 darbesinden sonra kurulan Türkiye İşçi Partisi’ne, 60’ların ikinci yarısından sonra Türk aydınları yazarıyla sanatçısıyla, şairi ressamıyla akın ettiler. Cemil Meriç gitmedi partiye, gitmemesini de “…çünkü benim yerim kütüphane. Ben ışık arayan, aydınlanmak ve aydınlatmak isteyen bir insanım. Politikanın kurtarıcılığına inanmıyorum” diyerek izah etmeye çalıştı. İdeolojik kamplaşmalardan uzak durmaya çalıştı. Sol cenahın dışına böyle düştü alim. Dili dillerine, tefekkürü düşüncelerine, dünyaya ve memlekete bakışı kendilerine benzemiyor diye kitaplarını basmadılar, o da Ötüken Yayınlarına gitti, Hisar’da yazmaya başladı ve böylece “safını” belirlemiş oldu. O artık solcuların gözünde sağcı, hatta “faşist” cenaha mensuptu. (Ömer Laçiner, 1979 Eylül’ünde Birikim’de Cemil Meriç’in “önemli bir düşünür” olduğunu söyleyen bir yazı yazınca, sağdan soldan “Bu adamın kitabı Ötüken’den çıkıyor, sen nasıl böyle bir şey yaparsın” diye eleştirildiğini yazar bir yerde.) Oysa o kendi “özel durumunu” şöyle tespit etmişti:
“Benim Tanzimat ricalinden bir farkım da şu. Onların hiçbiri benim gibi bir tecrübeden geçmediler. Ben Fransızlara meftun iken, Türk şiirine de meftundum. Lise tahsili boyunca hep Osmanlıca yazdım. Hür bıraktılar, harfleri kullanmada. Türk hocalar da Osmanlıydılar. Ali İlmi Fani gibi. Belki de Osmanlı’dan kopmadığım için inkılap aydınlarına benzemiyorum.” Bu yüzden, “Ben Lenin’den çok Gandi’ye yakınım. Ama bu belki de kavganın dışında olduğumdandır,” dedi.
Türkiye’deki “sağ-sol” ayrışmasında kendi konumunu da şöyle belirledi:
“…Ben herhangi bir tarikatın sözcüsü değilim. Yani, ilan edilecek hazır bir formülüm yok. Derslerimde de konuşmalarımda da tekrarladığım ve darağacına kadar tekrarlayacağım tek hakikat: Her düşünceye saygı…”
Ona göre fikir adamı bir zümrenin “emir kolu” değildir. Hiçbir merkezden talimat almaz. Bir partiye bağlı olmayabilir. Ama tarihe ve topluma angajedir. “Bir devrin şuuru olmak zorundadır. Onun başlıca vazifesi bütün hakikatleri yoklamak, bütün yalanların maskesini yırtmak, kalabalığa doğruyu göstermek. Bazen yangın kulesindeki nöbetçi olacaktır, bazen engine açılan geminin kılavuzu. Sokakta insanlar boğazlanırken, düşüncenin asaletine sığınarak, elini kolunu bağlamak, düşünceye ihanettir.”
*
Cemil Meriç, darbe sonrasında daha çok solcu yazarın, sanatçıların bir buluşma mahfili olan Nişantaşı Akademi Kitapevinde düzenlenen imza töreninde birçok solcu aydının gözünde hâlâ “sağcı” bir mütefekkirdi.
18 Temmuz 1974 günkü Jurnal’de solun kendisini “yabancı” gördüğünü yazar. Onu bir yere oturtamadıklarını… Şöyle devam eder:
“Sağ adı verilen bu bedbaht topluluk, solun kuruntularıyla yaşar. Misafirler gittikten sonra sofra döküntülerini yalamağa gelen bedbaht bir sokak kedisi. Kendine mahsus hiçbir fikir, daha doğrusu hiçbir fikri yoktur. Batı dili bilmez. Osmanlıca bilmez. Ebediyyen vesayet altındadır. Huysuzluğu itibarsızlığından gelmektedir. İntibaksızlığı tembelliğinden. Sağın cilasını kazıyın, altından kıskançlık çıkar.”
Sağ böyle de sol çok mu matah? İşte sola bakışı:
“Sol, papağandır. Öğretilenleri tekrar eder. Topaldır, koltuk değnekleriyle yürür. Hareket etmek için mutlaka bir batılıya muhtaçtır. Dost olmanız için dilini konuşmanız lazım. Dilini, yani seçtiği pirin, mürşidin dilini.”
*
Birçok solcu aydın, yazar, şair var o gün Akademi Kitapevinde. Vedat Türkali saat altıya doğru Emil Galip Sandalcı’yla birlikte “şeref verir”, onların arkasından da Hilmi Yavuz gelir imza gününe. Kendini orada “şüpheli misafir”, onları da “ev sahibi” olarak görür. Ne de olsa daha çok “solcu” aydınların toplandığı bir mekândadır. Daha yazının girişinde Vedat Türkali’yi anlatarak başlar o günün jurnaline. Daha önce hiç karşılaşmamışlar, ilk defa o gün…
*
Bu sırada Hilmi Yavuz da sükûn eder. Hadi Bey, Şerif Mardin’in seminerlerinde “Saint-Simon”u okuttuğunu söyler Meriç’e ama kitabı kalmamış, altı tane ancak gönderebilmişler. Meriç kitap imzalarken, Vedat Türkali, Emil Galip Sandalcı, Hilmi Yavuz ve Sadık Göksu muhabbete dalarlar. Sohbete ara da bir Meriç de katılır. Göksu, Cemil Meriç’in konferansına davet eder üstatları. Konferansın daha çok bir sağcı mahfili olan Kubbealtı’nda olacağını öğrenince “itizal” ederler. “Orada insanlar tespit edilir, sonradan da başlarına çeşitli belalar getirilirdi.” Cemil Meriç “lüzumsuz birtakım izahlara” girişir.
*
Buradan içinde bulunduğu duruma getiriyor sözü Meriç. Yazısını şöyle bitirir:
“Sağın gösterdiği nisbi muhabbette böyle bir saygı, daha doğrusu saygısızlık yok mu? Türkali’ler kavganın içindeler, dostları da düşmanları da kavganın içinde, çünkü yaşıyorlar. Benim yazdıklarım adeta mezarların ötesinden sesleniş. Zaafım da gücüm de şuradan geliyor: gündelik tutkulardan uzağım.”
*
Cemil Meriç hayata solcu başlamış, zamanla sonunda “cu”, “cı” eki bulunan bir cenaha mensup olmanın ilme, tefekküre, irfana, ilerlemeye bir faydası olmayacağını kavramış, bu sefer de sol tarafından sağa itilmiş, yaşadıkça yüreği solda gövdesi sağda kalmış ne sağcı ne solcu olmuş, nevi şahsına münhasır “gündelik tutkulardan uzak” bir mütefekkirdi.
Kendisi için der ki:
“Kimi başında taçla doğar, kimi elinde kılıçla… Ben kalemle doğmuşum.” ” (Muhsin Kızılkaya, Habertürk-23.10.2022)
